'Doe niets, de kinderen kunnen het zelf': avontuurlijk spelen in Utrecht

Om met die laatste vraag te beginnen, de tweede tip aan begeleiders luidt: ‘Zorg voor veiligheid en maak een bewuste afweging: risico is voor het kind, bij gevaar ingrijpen.’ In het leren maken van die afweging tussen niets doen en ingrijpen, zit het vakmanschap van de speeltuinbegeleider. 

Vrijlaten 

“Het idee om avontuurlijk spelen te introduceren in Utrecht kwam al een paar jaar geleden op tijdens een bijeenkomst over het pedagogisch klimaat in de speeltuin”, vertelt Janneke Baan van welzijnsorganisatie Dock. Samen met Alexander van den Kommer van Vereniging Dwarsverband coördineert Baan de 21 speeltuinen in Utrecht. “We kwamen daar op het spoor van de playwork-methodiek die in Engeland wordt gebruikt en vroegen ons af hoe we dat konden vertalen naar Nederland. Zo kwamen we uit bij speelexpert en pedagoog Martin van Rooijen die daar vanuit zijn bedrijf De Blauwe Ton al mee bezig was. Playwork is een mooie zienswijze, die uitgaat van het vrijlaten van het kind en op een afstand kijken wat er gebeurt. Je stelt het kind centraal en geeft het een stem.” 

Speelsituaties doorgeakkerd

De gemeente steunt het avontuurlijk spelen van harte. Dus werd de vraag: hoe maken we daar ruimte voor? Baan: “Eind 2022 deden we een uitvraag bij de 21 beheerde Utrechtse speeltuinen: wie doet er mee? Zes speeltuinen hebben een plan van aanpak ontwikkeld. Met de medewerkers van die speeltuinen, plus ambtenaren van de gemeente, deden we een training met Martin van Rooijen.” Daarin legde Van Rooijen de basisprincipes van de begeleiding van avontuurlijk spelen uit. Naast de eerder genoemde ‘doe niets’ en ‘zorg voor veiligheid’ zijn dat ‘blijf op afstand, kijk, luister en observeer’ en ‘help alleen als een kind daarom vraagt en trek je zo spoedig mogelijk weer terug’. 

“Samen hebben we vervolgens speelsituaties doorgeakkerd”, vertelt Van den Kommer. “Waar wordt het spannend, waar wrikt het, waar trek je de grens, hoe kun je daarmee omgaan? Die zoektocht blijft natuurlijk ook na de training doorgaan, steeds kom je weer nieuwe dingen tegen waarvoor je moet bedenken hoe je daar mee omgaat. Het communicatieteam van de gemeente Utrecht is betrokken en promoot stedelijk en landelijk het avontuurlijk spelen. Dat levert veel interactie op en waardevolle contacten en inzichten.” 

Vertrouwen

De Utrechtse speeltuinmakers kregen het vertrouwen van de gemeente dat zij de afweging tussen niets doen en ingrijpen goed kunnen maken op basis van die training en hun eigen professionaliteit. “Het is belangrijk voor de medewerkers om dat vertrouwen expliciet te krijgen van de gemeente”, aldus Janneke Baan. “Wat daarbij helpt, is dat alle Utrechtse speeltuinen – naast vrijwilligers – een professionele ‘speeltuinmaker’ hebben. Die professionele basis geeft stevigheid. Utrecht mag hier trots op zijn dat ze het speeltuinwerk zo goed hebben georganiseerd, het serieus nemen en er geld voor uittrekken.”

AvontuurSchuur en Speelzooidag

In het voorjaar van 2023 werd de stap naar de praktijk gemaakt. Elk van de zes speeltuinen richtte naar eigen smaak het avontuurlijk spelen in. Vaste ingrediënten zijn ‘loose parts’, materialen die niet zijn bedoeld om mee te spelen, maar die onweerstaanbaar zijn voor kinderen. In speeltuin De Boog is regelmatig een ‘speelzooidag’, aan het Bankaplein gaat een paar keer per week de AvontuurSchuur open en is er elke vrijdagmiddag een ‘Kids Only Club’. 

Op Fort Luna kunnen kinderen terecht bij de Rommelshop voor spannende spullen als een trap waarmee ze op het dak van het speelhuis kunnen klimmen of een verhuishondje aan een touw om elkaar mee voort te trekken en snelheid te maken. Speeltuin De Bloesem heeft een hoek met huis-, tuin- en keukenspullen waarmee kinderen altijd kunnen spelen: een kabelrol, scheidsrechtersstoel, pallets en planken voor hutten. Hamer en spijkers zijn te leen bij het honk. Bij bouwspeeltuin Voorn hebben ze zich toegelegd op slopen; elke week kunnen kinderen er oude spullen uit elkaar halen. Rollen in een blauwe ton kan bij speeltuin De Kameleon, waar ze ook een ladder en een stapel kussens te leen hebben. 

Angsten overwinnen

De lezer begrijpt het intussen wel: avontuurlijk spelen met loose parts is fantastisch voor kinderen. Pedagogisch geformuleerd: ‘Het prikkelt de fysieke- en sociale vaardigheden. Kinderen nemen beslissingen, lossen problemen op en delen ideeën met elkaar. Avontuurlijk spelen gaat ook om angsten overwinnen en zelfvertrouwen opbouwen.’ Voordelen genoeg dus. 

In de praktijk levert het natuurlijk regelmatig ‘lastigheden’ op. Hoe ga je om met al die losse spullen die gaan rondslingeren, vuil worden en kapot gaan? Hoe houd je als begeleider overzicht en hoe maak je de afweging over wel of niet ingrijpen? En hoe bespreek je deze nieuwe en wat ongewone vorm van spelen met de ouders, medewerkers van de BSO en omwonenden? Voor dat laatste is doorlopend aandacht nodig. Baan: “Voor ouders en omwonenden organiseerden we bij de start een bijeenkomst. Ter plekke blijven de speeltuinmakers uitleggen wat ze aan het doen zijn en waarom. We hebben flyertjes die we uitdelen en via sociale media posten we regelmatig berichten.” 

Intervisie

Ook de begeleiders van de avontuurlijke speeltuinen blijven in beeld. Alexander van den Kommer: “Voor de speeltuinmakers organiseren we een terugkombijeenkomst, een soort intervisie: hoe gaat het, waar loop je tegenaan, hoe los je dingen op, hoe gaan we dit jaar verder? Ook starten we dit jaar met drie nieuwe speeltuinen een nieuw avonturentraject met weer een training van Martin van Rooijen. Speeltuinwerk Limburg doet hierin mee om zich te oriënteren.” 

Martin van Rooijen houdt de inhoudelijke adviseursrol, speeltuincoördinatoren Baan en Van den Kommer en speeltuinmaker Bart Snijders faciliteren en organiseren, ondersteunen de speeltuinbeweging in Utrecht en zorgen dat de kwaliteit hoog blijft. “Onze rol is alle stakeholders meenemen, die contacten onderhouden en als het gaat schuren is het onze rol om dat te bespreken.”

Verboden voor ouders

Intussen staat het volgende project op stapel. “Een adventure playground, avontuurlijk spelen next level”, aldus Janneke Baan. “In oktober 2023 hebben we daarvoor onze speeltuinen benaderd. We hebben gekozen voor Fort Luna in Lunetten. De gemeente had aanvankelijk wel twijfels, want Luna is nu een nogal stille speeltuin die niet erg goed bereikbaar is. De playground moet een stedelijke uitstraling krijgen, dus er is parkeerruimte nodig en bewegwijzering. Kunnen we daarin wel investeren? Hoe regelen we dat?” 

Maar volgens Baan en Van den Kommer is het kansrijk. “De speeltuin heeft al een geschiedenis van huttenbouwdorp en ligt naast de wijkwerkplaats waar buurtbewoners komen klussen. Aanvoer van materiaal is dus verzekerd en het is meteen ingebed in de wijk. Het wordt een speeltuin in de speeltuin met speciaal getrainde medewerkers. De kinderen zullen van verder weg komen, dus hun ouders zijn er vaak bij. Voor die ouders komt er een koffiehoek, de adventure playground zelf is voor hen verboden terrein. De naastgelegen BSO is enthousiast. De BSO-kinderen krijgen een zelfstandigheidscontract en mogen dan op eigen houtje naar de speeltuin. Je merkt dat de tijd rijp is voor dit soort initiatieven.”

Dit artikel is verschenen in Buiten Spelen & Bewegen magazine 'Kind in de stad'. Open het magazine om meer interessante content te lezen!