‘Ik ontwerp speelruimtes voor kinderen van 0 tot 80 jaar’

“Alles moet kunnen, als het maar leuk is.’’ Die uitspraak van Mevrouw Ten Kate, uit de gelijknamige Nederlandse kinderserie van de VPRO (Snetverdeget!), geeft volgens Jootje Vaas treffend weer wat zij als ontwerpster van speelplekken beoogt. In een terugblik geeft ze aan dat de Kabouterbeweging uit de jaren zeventig haar op het spoor zette van ‘onlandjes’; vrije stukjes stad waar alles kon.

“Ik heb architectonische vormgeving gestudeerd aan de Academie voor Beelden Kunsten Sint Joost in Breda. Ik ben afgestudeerd in 1974. Mijn afstudeerproject was het ontwerpen van de buitenspeelruimte van drie verschillende types kleuterscholen. Het accent bij die ontwerpen lag bij de vloeiende overgang van cultuur binnen en natuur buiten, en het spelende kind centraal. Tijdens mijn studie ben ik geïnspireerd geraakt door de ideologie van Oranje Vrijstaat, een initiatief van de Kabouterbeweging. Braakliggende stukjes stad, zogenaamde ‘onlandjes’, moesten vrij worden gegeven voor kinderspel, met als achterliggende gedachte dat – geheel in lijn met Mevrouw Ten Kate – alles moet kunnen, als het maar leuk is. Dat streven koester ik nog steeds. Kinderen hebben ‘onlandjes’ nodig om zich te ontwikkelen.”  

Spannende en gevarieerde omgeving  
“Ik vind het heel belangrijk dat kinderen zich optimaal kunnen ontwikkelen. Wat daarvoor nodig is, is een spannende en gevarieerde omgeving. Een omgeving die niet door de volwassen wereld wordt overprikkeld waardoor het kind geen eigen maat kan krijgen. Een fijne speelplek past als je oude jas. Geeft je de ruimte om op je eigen tempo uit te zoeken wat voor jou belangrijk is, met wie jij wilt spelen en hoe jij de omgeving wilt gebruiken.” 

Jeugd 
Jootje haalt inspiratie uit haar eigen jeugd. “Ik ben geboren in Indonesië, in het groene hart van Java, spelend onder de brandende zon en in de stortregens van de moesson. Niets heerlijkers dan dansen in de regen! De tweede helft van mijn jeugd bracht ik door in hét mossel- en oesterdorp Yerseke, tussen de kinderen van de oester- en mosselbaronnen en hun schippersknechten. Met volop speelruimte aan de zeekant, tussen de rauwe vissers. Dat zijn de plekken die me inspireren in mijn werk. Ik gun ieder kind een van die twee speelomgevingen, die op Java en die op Zuid-Beveland. Maar het liefst allebei!”  

Loopbaan 
Jootje begon na Sint Joost haar loopbaan als ontwerpster van kinderspeelplekken. Soms zelfstandig, soms in dienst van een instelling. Terugkijkend: “Ik heb een aantal jaren bij een provinciale ondersteunende instelling gewerkt, waar ik speeltuinbesturen en lokale overheden hielp bij het opzetten van hun speelplekken. Daarna werkte ik bij een landelijke ondersteuningsinstelling aan de implementatie van nieuwe ontwikkelingen in de buitenspeelwereld, zoals het integreren van speelmogelijkheden voor kinderen met een beperking, natuurlijk spelen, en spelen in de kinderopvang. Ik deed een onderzoek naar de mogelijkheden om hutten te bouwen (het bleek dat er steeds minder hutten gebouwd werden). Vooral het huttenbouw onderzoek was erg leuk. De verhalen van de kinderen die aan ons hun hutten lieten zien, waren steeds opnieuw verrassend en zo creatief. Na afscheid genomen te hebben van die landelijke instelling, in 1995, ging ik aan de slag als zelfstandig ontwerpster en bood mijn diensten aan aan speeltuinen, buurtcomités, scholen, kinderinstellingen en lokale overheden.” 

Projecten 
Het lukt haar uitstekend om een goed lopend ontwerpburo te vestigen, met hele mooie projecten. Jootje noemt enkele voorbeelden: “In het kader van de Zeeuwse revolutie voor groene speelplekken (een initiatief van de provincie Zeeland en IVN, gestart in 2018) heb ik een aantal schoolpleinen ‘vergroend’, waaronder het schoolplein in Nisse op Zuid-Beveland. Alle kinderen hebben meegeholpen het plan te bedenken, alle ouders hebben meegeholpen het plan uit te voeren. Zelfs dorpsbewoners die geen kinderen meer op school hadden, kwamen helpen. De buitenruimte is nu een geheel met de binnenruimte. Kinderen spelen en leren zowel binnen als buiten. Ze werken met natuurlijke materialen, op rustgevende plekken. Alles is erop gericht om interessante ontmoetingen van cultuur en natuur mogelijk te maken.” Bijzonder noemt Jootje ook de speelomgeving bij het Watersnoodmuseum in Ouwerkerk. “Langs de kreek bij dit museum maakte ik samen met mijn collega’s van de Omgeefmij uit Finsterwolde een uitdagende en spannende speelplek, rauw zoals de zee.” In Bleskensgraaf maakte Jootje een ontwerp voor de renovatie van de speeltuin Kindervreugd.  “De speeltuin moest uitdagender worden, groener en geschikt voor kinderen met een beperking. Hier ervaarde ik nog weer eens dat je  veel kunt leren door met kinderen te praten over hun mogelijkheden en hun voorkeuren.” 

Bijlmermeer 
Een dierbaar project uit het verleden is de speeltuin in de Bijlmermeer in Amsterdam. “Ik maakte die speeltuin in ‘het gat’, dat de Boeing 747 in de wijk geslagen had. Het werd een bonte oase in een rumoerige wijk. De contouren van mijn ontwerp zijn nog intact.  Ik was er laatst met mijn kleindochter en zag dat de contouren nog steeds intact zijn, terwijl de flats eromheen zijn afgebroken. Die lay-out heeft de tand des tijds goed doorstaan! Dat deed me goed.” 

Veranderingen 
Haar carrière overziend constateert ze dat veel dingen een andere naam hebben gekregen, maar nog steeds de lading dekken voor wat spelen werkelijk inhoudt. Ik ben ooit begonnen met avontuurlijke speelplekken, nu noemen we ze natuurlijke speelplekken. Door de jaren heen zijn er allerlei randvoorwaarden gekomen en beperkingen, bijvoorbeeld het ruimtebeslag van stilstaande auto’s, en de wet- en regelgeving voor veiligheid en aansprakelijkheidsperikelen. Maar eigenlijk zijn de basisprincipes van spelen niet veranderd. Kinderen ontdekken een ruimte en ontdekken de obstakels die zich daarin bevinden om ermee te manipuleren en te gebruiken voor hun spel. Dat roept dan de vraag op: maken we obstakels in de vorm van prachtig uitgedokterde speeltoestellen of leggen we een boom neer? Nu is de tendens om natuurlijke speelplekken te ontwerpen. In overeenstemming met wat kinderen eigenlijk altijd willen: kinderen spelen nog steeds het liefst met zand, met water, in bosjes en bomen.  Volwassenen hebben vaak moeite met dat natuurlijk spelen, die willen te veel organiseren en vastleggen. Het moet netjes blijven! Kinderen – ik kan het niet vaak genoeg zeggen - hebben nog steeds onlandjes nodig, een vrijstaat waar alles moet kunnen, als het maar leuk is.” Dat gedachtengoed staat onder druk, benadrukt Jootje: “Er is zeker meer aandacht gekomen voor speelruimte in de openbare ruimte. Maar er zijn ook adders onder het gras, want door meer aandacht komen er meer regels en meer voorbehouden en meer op de vingers kijken als kinderen aan het spelen zijn. We moeten oppassen onze kinderen niet dood te knuffelen. We moeten durven dingen te laten gebeuren.” 

Het ontwerpproces  
“Ontwerpen blijft praten en luisteren naar elkaar en proberen samen een vorm te vinden voor de wensen van de gebruiker. Zo heb ik altijd gewerkt. Ik begin mijn ontwerpproces met een intensieve participatieronde die, sinds ik in Afrika ben geweest, begint met de vraag aan de kinderen om te komen met een ‘steen en een stok’, voor Afrikaanse kinderen essentiële objecten om bij je te hebben als je op verkenning uitgaat.”  

Participatie 
Participatie, vervolgt Jootje, maakt het ontwerpen voor mij alleen maar leuker en mooier. “Voor mij zijn kinderen en volwassenen (ouders, bestuurders, juffen en meesters) participanten. Als zij allemaal meedenken en meewerken, ontstaan bijna als vanzelf ruimten waar men zich thuis voelt, waar men vrijheid ervaart om zich te ontplooien en zichzelf te ontdekken. Dat kan alleen door veel met de gebruikers op te trekken en samen een mooi ding te maken. Voor kinderen is dat makkelijker dan voor volwassenen. In het proces probeer ik de participanten los te weken van vaste vormen en opvattingen en samen vrij te denken over mogelijke en wenselijk oplossingen. Als dat lukt, voel ik me vrij.” 

Vooruitblikken 
Aan het eind van het interview geeft Jootje een boodschap mee aan ontwerpers van speelruimten: “Blijf vooral veel kijken naar wat kinderen doen hoe ze de ruimte gebruiken en of ze fijn spelen. En laat je niet ontmoedigen door regels en conventies!” 

Reageren? 0644812308 

jvaas@zeelandnet.nl